Rys historyczny

Krótka historia Barczewa
Pierwsze miasto Wartberg powstało przy rzece Orzechowo wpadającej do Jeziora Wadąg. 26 grudnia 1329 roku biskup warmiński Eberhard z Nysy nadał mu prawa podobne do miejskich. Jego założycielami byli bracia Jan i Piotr, pierwsi sołtysi.
W Trzech Króli 6 stycznia 1354 roku wojska litewskie pod wodzą książąt Kiejstuta i Olgierda napadły na Wartberg, po którym zostały zgliszcza. Po roku 1355 pod nowe miasto wybrano teren dwa kilometry od Krzyżowej Góry, o korzystniejszych warunkach obronnych. 6 czerwca 1364 roku biskup warmiński Jan II Stryprock wydał na prawie chełmińskim przywilej lokacyjny na założenie w obecnym miejscu nowego miasta Wartberg. Jego zasiedlenie powierzył Henrykowi z Łajs, czyniąc go zarządcą z urzędem sołtysa miejskiego, z prawem dziedziczenia dla legalnych spadkobierców. Przekazał w przywileju 80 włók chełmińskich oraz 10 włók dla sołtysa, który otrzymał prawo małych sądów. Ponadto przeznaczył 2 włóki pod budowę zamku, 6 włók jako uposażenie proboszcza oraz określił areał ziemi w obrębie murów miasta pod budowę klasztoru przez Braci Mniejszych i łąkę dla koni. W przywileju biskup dał mieszkańcom prawo do wolnego połowu ryb na potrzeby własnego stołu oraz pozwolił im polować na zające, lisy i ptactwo. Wyznaczył im sześcioletni okres wolnizny. Ponadto zabronił budowania tam na rzece, zbywania zakonom, zarówno w drodze sprzedaży, jak i darowizny, ziemi, domostw, gospodarstw będących w obrębie miasta i poza nim.
4 lipca 1364 roku z rąk biskupa Jana II Stryprocka, Wartberg otrzymał prawa miejskie. Miasto początkowo otoczone zostało solidnym drewnianym ostrokołem. Dopiero pod koniec XIV wieku wzniesiono mury obronne z basztami i wieżami oraz dwiema bramami naprzeciw siebie: południową i północną, mostami oraz z furtą zamkową. Tak stworzony zespół obronny jako całość przetrwał do XVII wieku. Poza bramą północną znajdowała się kaplica pw. św. Wawrzyńca, potem w jej miejscu przytułek zwany szpitalikiem, obok kaplica pw. Świętej Trójcy i cmentarz szpitalny. W północno-wschodniej części miasta w 1380 roku zbudowano zamek biskupi, który po pożarze w 1798 roku popadł w ruinę. Obok w 1386 roku wybudowano kościół farny św. Anny i św. Szczepana. Dalej na wschód po 1364 roku zbudowano klasztor Franciszkanów z kościołem św. Andrzeja Apostoła, a później kaplicę św. Antoniego z pomnikiem nagrobnym Andrzeja Batorego i jego brata Baltazara.
Średniowieczny układ miasta oparto na planie regularnego prostokąta, z układem ulic w formie szachownicy. W jego centralnej części początkowo znajdował się rynek miejski z wagą i studnią, przy której wybudowano przed rokiem 1718 ratusz. Wokół ratusza i przy głównej ulicy powstały kamieniczki, a na ich zapleczu pomieszczenia gospodarcze.
Na przestrzeni dziejów miasto oparło się wielu tragediom. Jego rozwój wielokrotnie był przerywany przez pożary i wojny. Pierwszy pożar miał miejsce w roku 1380. Kolejne były w 1414 i 1418, w którym spłonął oryginalny dokument lokacyjny. 26 grudnia 1418 roku biskup Jan III Abezier odnowił przywilej miejski. Kolejne pożary trawiły miasto w latach: 1474, 1494, 1572, 1594, 1596 i 1718. Największe miały miejsce w nocy z 9 na 10 maja 1798 roku oraz w 1846 roku, a ostatni w 1850 roku.
W trakcie wojny z zakonem, zwanej „głodową”, w sierpniu 1414 roku wojska polsko-litewskie nie oszczędziły Barczewa. Na początku lutego 1454 roku miasto wraz z zamkiem biskupim opanowane zostały przez siły Związku Pruskiego. Potem w lipcu 1455 roku wojska krzyżackie pod dowództwem Jerzego von Schliebena zajęły zamek i miasto, które utrzymywały do końca wojny trzynastoletniej. W czasie wojny szwedzkiej (1656-1657) wskutek przemarszu wojsk i ich zakwaterowania na tym terenie zapanował niedostatek i bieda. Latem 1549 roku zaraza dotknęła wielu mieszkańców miasta. Natomiast w latach 1709-1711 w Barczewie panowała epidemia dżumy. W 1768 roku w ratuszu znajdowała się stacja poczty dyliżansowej. W 1851 roku przy ul. Jeziorańskiej zbudowano stajnię dla koni, a obok pocztowy budynek, do którego z ratusza przeniesiono urząd pocztyliona. W 1871 roku w miejsce urzędu pocztyliona powstał urząd pocztowy.
W wyniku rozbioru w 1772 roku Warmia, a więc także Barczewo, znalazła się pod panowaniem państwa pruskiego stając się częścią prowincji Prus Wschodnich. Pod koniec XVIII wieku w mieście znajdowały się liczne zakłady produkcyjne, a jego mieszkańcy zajmowali się rolnictwem i rzemiosłem. Ponadto były dwa młyny zbożowe, młyn do mielenia kory dla garbarni, fabryka sukna oraz folusz, w którym poddawano obróbce utkane sukno, a także tartak, cegielnia miejska i dom dozorcy leśnego. Po 1852 roku rozpoczęto budowę Zakładu Karnego. W 1863 roku zbudowano budynek dla potrzeb Katolickiej Szkoły dla Dziewcząt, a ok. 1820 roku dla Katolickiej Szkoły dla Chłopców. W 1849 roku powstał Dom Miłosierdzia. W 1900 roku zbudowano Sąd Rejonowy, w 1914 roku Halę Miejską, a obok w 1924 Szkołę Powszechną. Ze świątyń: w 1871 roku zbudowano kościół ewangelicki, w 1873 roku kościół pw. Dobrego Łotra (św. Dyzmy – patrona więźniów), w 1894 roku synagogę. Natomiast w 1903 roku zbudowano dawny Miejski Szpital św. Antoniego i w 1930 roku Dom Starców św. Jerzego.
Miasto mogło poszczycić się fabryką cygar, dwoma browarami, cegielnią, elektrownią, tartakiem, młynem, wytwórnią octu, zakładami stolarskimi i meblowymi oraz wieloma zakładami usługowymi i rzemieślniczymi. W pożarze, jaki miał miejsce z 9 na 10 maja 1798 miasto po raz kolejny spłonęło. Ucierpiał zamek biskupi, kościół parafialny i klasztor. Po pożarze wprowadzono szersze ulice i nowe wymogi dotyczące budowy domów, na potrzeby których użyto cegłę z murów obronnych, 8 baszt i bramy miejskiej. Kościoła pw. Świętej Trójcy nigdy nie odbudowano. Wydarzenia wojenne z lat 1807-1813 przyniosły ze sobą epidemię cholery, głód i niedolę. W 1810 roku rząd pruski dekretem zniósł wszystkie klasztory i religijne fundacje, łącznie z konfiskatą kościelnych beneficjów.
W 1812 roku w przejętych budynkach klasztornych umieszczono więzienie. W połowie XIX wieku, po zniszczeniach spowodowanych przez pożary z 1798 i 1846 roku, zaczął następować stopniowy rozwój miasta. Po wojnach napoleońskich liczba mieszkańców spadła z 1818 osób w roku 1795 do 1510 w roku 1810. W 1815 roku Barczewo liczyło 1790 osób, w tym jedna była pochodzenia żydowskiego. W 1826 roku lepiej zachowane skrzydło zamku biskupiego przebudowano na potrzeby szkoły ewangelickiej. Od roku 1888 ukazywała się miejscowa gazeta „Wartenburger Zeitung”. W 1898 roku powstała Ochotnicza Straż Pożarna. W plebiscycie z dnia 11 lipca 1920 roku za przynależnością do Niemiec głosowało 3014 uprawnionych, a za Polską 149. W 1939 roku miasto liczyło 5841 mieszkańców, w tym 23 Żydów. W styczniu 1945 roku miasto znalazło się w strefie działań wojennych. 21 stycznia rozpoczął się tragiczny exodus miejscowej ludności. Z 30 na 31 stycznia 1945 roku miasto opuściły ostatnie niemieckie jednostki, a wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej. Wartberg był pierwszą nazwą miasta. W 1369 roku miasto nosiło nazwę Wartenburg, od 19 maja 1945 roku Wartembork, od 31 sierpnia 1946 roku – Nowowiejsk, a od 4 grudnia 1946 roku – Barczewo. Od założenia miasta do 1772 roku zamek biskupi miał flagę koloru niebiesko-białego oraz herb wykonany według starej pieczęci, przedstawiający dwa anioły trzymające między sobą infułę biskupią z dwiema wiszącymi wstążkami.
17 maja 1945 roku starosta powiatu olsztyńskiego powołał na burmistrza Wartemborka Marcelego Wiśniewskiego. 19 maja 1945 roku w mieście powstał Zarząd Miejski. W maju 1945 roku przybył pierwszy transport przesiedleńców z Wołynia. Później przybyła ludność z Kurpiowszczyzny, Mazowsza, Wileńszczyzny, po części z Polesia oraz przesiedleńcy z tzw. Akcji „Wisła”. Do miasta powracali nieliczni, którzy pod koniec stycznia ewakuowali się na rozkaz władz niemieckich.
W mieście powstawały pierwsze instytucje, m.in.: Siedmioklasowa Szkoła Powszechna, Stacja Kolejowa, Urząd Pocztowo-Telegraficzny, Posterunek Milicji Obywatelskiej, Ambulatorium Miejskie, Spółdzielnia Spożywców „Jutrzenka” i Żłobek Miejski. Uruchomiono Okręgowy Dom Starców św. Jerzego. W lipcu 1945 roku rozpoczęto deportację Niemców z miasta. Powstawały pierwsze zakłady produkcyjne, usługowe i sklepy. W 1989 roku na terenie miasta ustanowiona została druga parafia pw. św. Andrzeja Apostoła. Po przemianach ustrojowych w kraju, 7 czerwca 1990 roku Antoni Ropelewski został pierwszym wybranym w demokratycznych wyborach burmistrzem Barczewa. W roku 1991 ukazała się pierwsza w powojennej historii miasta gazeta samorządowa „Nowiny Barczewskie”.
Źródło: Wojciech Zenderowski Historia Barczewa Cz 1, Cz 2.